- Καθηγητής, Επιστημονικός Διευθυντής Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου- Ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, κ. Ξενοφών Κοντιάδης
Επιθεώρηση Διοικητικής Επιστήμης, τ.16/2010
Ο Δημήτρης Τσάτσος (1933-2010) υπήρξε μια προσωπικότητα του forum publicum, μια προσωπικότητα επιστημονική, πολιτική και κοινοβουλευτική, με παρουσία στην Βουλή των Ελλήνων, την Ε’ Αναθεωρητική Βουλή που εκπόνησε το Σύνταγμα του 1975, αλλά και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
- Πρόεδρος της Δημοκρατίας, κ. Κάρολος Παπούλιας
“Οι αγώνες του για την Δημοκρατία, η ανιδιοτελής του αγάπη για την πατρίδα και η επιστημονική του προσφορά είναι πολύτιμες παρακαταθήκες που κληροδοτεί τόσο σε εκείνους που είχαν την τύχη όπως και εγώ, να τον γνωρίσουν προσωπικά, αλλά και σε όλους
Στους οικείους του εκφράζω τα πιο ειλικρινή μου συλλυπητήρια”. - Πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας, κ. Giorgio Napolitano
Apprendo con viva commozione la triste notizia della scomparsa di Dimitris Tsatsos. Erede di un’alta tradizione famigliare, è stato personalità eminente della vita culturale e politica greca, e a lungo autorevole parlamentare europeo. Ho potuto conoscerlo da vicino nel corso del nostro comune impegno nella Commissione Affari Costituzionali e nell’Assemblea di Strasburgo, e resto fortemente legato al ricordo della sua amicizia e collaborazione.
Partecipo con sincero rammarico e rimpianto al lutto della famiglia e al cordoglio generale delle istituzioni greche ed europee. - Πρωθυπουργός, κ. Γιώργος Παπανδρέου
Εφημερίδα “ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ”, 24/4/2010
Με ιδιαίτερη λύπη πληροφορηθήκαμε όλοι σήμερα την απώλεια του Δημήτρη Τσάτσου.
Ελάχιστοι στην Ελλάδα συνέβαλαν με τόσο καταλυτικό τρόπο στην εμπέδωση της Δημοκρατίας και στην εξέλιξη της επιστήμης, της διανόησης και του πολιτικού λόγου, όσο ο Δημήτρης Τσάτσος. Η προσωπικότητα και το έργο του, άλλωστε, ξεπέρασαν εδώ και δεκαετίες τα σύνορα της χώρας μας και αναγνωρίστηκαν από το σύνολο της ευρωπαϊκής και διεθνούς πολιτικής και ακαδημαϊκής κοινότητας.
Η δημοκρατική παράταξη θρηνεί έναν γνήσιο αγωνιστή υπέρ των ανθρωπίνων, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων. Οι προοδευτικές ευρωπαϊκές δυνάμεις έναν από τους πιο καταρτισμένους υπερασπιστές της πολιτικής και δημοκρατικής εμβάθυνσης του ευρωπαϊκού εγχειρήματος.
Όλοι μας, όσοι είχαμε την τύχη να τον γνωρίσουμε προσωπικά αλλά και όσοι τον γνώρισαν μέσα από το έργο του, έχουμε πλήρη επίγνωση της απώλειάς του.
Το έργο του, μια πραγματική Βίβλος δημοκρατικών αξιών, θα αποτελεί πάντα πυξίδα στην πορεία του πολιτικού βίου της χώρας.
Στην οικογένειά του εκφράζω την βαθειά λύπη μου και τα ειλικρινή μου συλλυπητήρια”. - Υπουργός Εθνικής Αμυνας κ. Ευάγγελος Βενιζέλος
(http://www.evenizelos.gr/statements/1717-tsatso)
«Η απώλεια για εμένα είναι προσωπική. Αυτό όμως δεν συσκοτίζει την κρίση μου. Ο θάνατος του Δημήτρη Τσάτσου συνιστά εθνική απώλεια, ιδίως την περίοδο αυτή. Η διεθνής ακαδημαϊκή κοινότητα και ο ευρωπαϊκός δημόσιος χώρος φτωχαίνουν. Κυρίως όμως φτωχαίνει ο τόπος μας που χάνει τον ενεργό λόγο του και τις δυνατότητες παρέμβασης σε ευρωπαϊκό επίπεδο που διέθετε ο Δημήτρης Τσάτσος. Η φυσική σιωπή του θα αναδεικνύει από τώρα και στο εξής το μέγεθος και την ποιότητα του έργου και της προσωπικότητάς του. Οι μαθητές και φίλοι του θρηνούμε και αποχαιρετούμε έναν σπάνιο άνθρωπο για την σχέση με τον οποίον είμαστε τυχεροί και υπερήφανοι». - Υπουργός Εσωτερικών, Αποκέντρωσης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης , κ. Γ. Ραγκούσης
Εφημερίδα “ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ”, 24/4/2010
“Θρηνούμε σήμερα μια μεγάλη απώλεια.
Ο Δημήτρης Τσάτσος διακρίθηκε στην Ελλάδα με το επιστημονικό έργο και την πολιτική του προσφορά, συμβάλλοντας αποφασιστικά στη θεμελίωση των αξιών της δημοκρατικής πολιτείας σε διεθνές, ευρωπαϊκό, εθνικό, αυτοδιοικητικό επίπεδο.
Τίμησε όσο λίγοι τη χώρα μας στην Ευρώπη και τον κόσμο, με την αναγνώριση του έργου του και της συνεισφοράς του στην ευρωπαϊκή ενοποίηση.
Ξεχώρισε, με την προθυμία του να προσφέρει τις δυνάμεις του παντού, όπου η ελληνική πολιτεία είχε ανάγκη τη γνώση, την έμπνευση, τη συμβουλή του. Ήταν μεγάλο προνόμιο για μας ότι είχαμε – από την πρώτη στιγμή – την ολόψυχη συνδρομή του στις θεσμικές αλλαγές που ήδη εξελίσσονται σε κρίσιμους τομείς της δημόσιας ζωής.
Για όλους, όμως, εμάς που τίμησε, έκτος από τη συνεργασία, και με τη φιλία του, η απώλεια είναι πάνω από όλα ανθρώπινη.
Εκφράζουμε τα πιο θερμά μας συλλυπητήρια στην οικογένειά του”. - Υπουργός Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, κ. Άννα Διαμαντοπούλου
“Ο Δημήτρης Τσάτσος υπήρξε ένας μεγάλος Έλληνας, ένας σπουδαίος Ευρωπαίος. Σφράγισε μια ολόκληρη εποχή στον ακαδημαϊκό χώρο, συνεισφέροντας στη δημοκρατική λειτουργία των Πανεπιστημίων. Συνέβαλε καθοριστικά στην αναβάθμιση του δημοκρατικού μας πολιτεύματος. Η σκέψη και η συνολική προσφορά του άνοιξαν καινούριους δρόμους στη νομική επιστήμη, στην πολιτική και την εκπαίδευση. Αυτή είναι η βαρύτιμη κληρονομιά που μας αφήνει. Εκφράζω τα θερμά μου συλλυπητήρια στους οικείους του”. - Βουλευτής Ν.Δ., κ. Ντόρα Μπακογιάννη
«Ο Δημήτρης Τσάτσος, ήταν σε όλη του τη ζωή, τόσο στην πολιτική του δράση όσο και στην επιστημονική του εργασία, πρωτοπόρος, δημιουργικός και καινοτόμος. Πολιτική και ακαδημαϊκή προσωπικότητα, με διεθνή προσφορά και αναγνώριση, με το έργο του στο χώρο της νομικής επιστήμης, στο Ευρωπαϊκό και Εθνικό Κοινοβούλιο, αλλά και στο χώρο της αυτοδιοίκησης συνέβαλε στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών. Ο χαμός του είναι μια μεγάλη απώλεια για τον πολιτικό και ακαδημαϊκό κόσμο της χώρας. Και για μένα μια απώλεια ενός σπάνιου φίλου, από τις δύσκολες εποχές της δικτατορίας. Εκφράζω στην οικογένεια του τα θερμά μου συλλυπητήρια» - Βουλευτής Β’ Αθηνών, κ. Πάνος Παναγιωτόπουλος
“Ένας διαπρεπής Έλληνας, ο καθηγητής Δημήτρης Τσάτσος, έφυγε από κοντά μας. Η απώλεια, τόσο για τη διεθνή και Ελληνική Ακαδημαϊκή Κοινότητα, όσο και για την πολιτική μας ζωή είναι μεγάλη. Τιμούμε τους πνευματικούς, τους αντιδικτατορικούς, τους πολιτικούς αγώνες του. Δίδαξε, άλλωστε, όχι μόνον στα Πανεπιστήμια, αλλά και στο δημόσιο βίο, πίστη στη Δημοκρατία, την ελεύθερη σκέψη, την πατρίδα μας. Στους οικείους του εκφράζουμε ειλικρινή συλλυπητήρια»”. - Κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος ΣΥΡΙΖΑ, κ. Φώτης Κουβέλης
(εφημερίδα “ΤΟ ΒΗΜΑ”, 26/4/2010)«Ο Δημήτρης Τσάτσος υπήρξε ο αταλάντευτος δημοκράτης, ο εξαίρετος επιστήμονας, με τεράστια συμβολή στην επιστήμη του Δικαίου και των δημοκρατικών θεσμών γενικότερα». - Επικεφαλής των Ευρωβουλευτών της Νέας Δημοκρατίας, κ. Μαριέττα Γιαννάκου
(http://www.europarl.gr/view/el/press-release/meps/meps-2010/meps-2010-April/meps-2010-April-80.html;jsessionid=AE04D6C2DD0241FF6E0E7DCC56E4BE45)
«Ο Δημήτρης Τσάτσος υπήρξε διακεκριμένος Καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Τιμήθηκε σε πολλές χώρες της Ευρώπης για το επιστημονικό του έργο και διέπρεψε ως πολιτικός στο Ελληνικό και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Ιδιαίτερα η θητεία του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο χαρακτηρίστηκε από την ουσιαστική συμβολή του στις πρωτοβουλίες και τις προσπάθειες για την εξέλιξη και ολοκλήρωση της Ευρώπης. Ο ρόλος του και η διακεκριμένη παρουσία του ως επιστήμονος και πολιτικού στο χώρο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου υπήρξε καταλυτικός.
Ως άνθρωπος διακρίθηκε για την ευγένεια, την ευαισθησία και την καλοσύνη του. Παρήγε συνεχώς και μέχρι την τελευταία στιγμή επιστημονικό και ερευνητικό έργο, κοιτάζοντας πάντα προς το μέλλον.
Γι’ αυτούς τους λόγους η απώλεια του είναι βαριά, ιδιαίτερα για τους ανθρώπους που τον γνώρισαν και τους τίμησε με τη φιλία του.
Ως Επικεφαλής των Ευρωβουλευτών της Νέας Δημοκρατίας και εκ μέρους των συναδέλφων μου Ευρωβουλευτών της Νέας Δημοκρατίας, εκφράζω προς την οικογένεια του Δημήτρη Τσάτσου την βαθειά οδύνη και συμπαράσταση στο πένθος της». - πρώην υπουργός, κ. Αναστάσιος Πεπονής
(εφημερίδα “ΤΟ ΒΗΜΑ”, 26/4/2010)
«Η ζωή αυτών που τον γνωρίσαμε και μας τίμησε με τη φιλία του έγινε φτωχότερη. Προσωπικότητα που συνδύαζε το περίσσευμα πνεύματος με το περίσσευμα της καρδίας». - Δήμαρχος Αθηναίων, Πρόεδρος της ΚΕΔΚΕ, κ. Νικήτας Κακλαμάνης
(http://www.kedke.gr/)
“Με τις δημόσιες παρεμβάσεις, τον μεστό του λόγο και την ρηξικέλευθη σκέψη, ξεπερνούσε τα εσκαμμένα της επιστήμης του και διεύρυνε τους ορίζοντες της πολιτικής και της κοινωνίας μας. Ο θάνατος του Δημήτρη Θ.Τσάτσου συνιστά βαριά απώλεια και για την ελληνική Αυτοδιοίκηση. Ο επιστημονικός του λόγος, που αφουγκράστηκε και πλούτισε τους προβληματισμούς του κόσμου της Αυτοδιοίκησης συμβάλλοντας καθοριστικά στην επεξεργασία των θέσεων της Κ.Ε.Δ.Κ.Ε. ενόψει της τελευταίας Συνταγματικής Αναθεώρησης και της μεταρρύθμισης του διοικητικού συστήματος, παραμένει πολύτιμη παρακαταθήκη για μας.
Στη μνήμη του θα διατεθεί το ποσό των 5.000 € σε κοινωφελή σκοπό που θα αποφασιστεί από το Δ.Σ. της ΚΕΔΚΕ.
Στους οικείους του εκφράζω τα ειλικρινή μου συλλυπητήρια”. - Πρόεδρος Ιδρύματος Τσάτσου, καθηγητής Ξενοφών Κοντιάδης
(εφημερίδα “ΕΘΝΟΣ”, 26/4/2010)
«Ο Δημήτρης Θ. Τσάτσος, πέρα από μία σχολή πολιτειολογικής και συνταγματικής σκέψης, καλλιέργησε και μία στάση ζωής: Του επιστήμονα που δεν αποστασιοποιείται από την πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα, που δεν διστάζει να μετάσχει ενεργά στο πολιτειακό γίγνεσθαι, του δασκάλου που αμφισβητεί διαρκώς την ίδια του τη γνώση, του στρατευμένου δημοκράτη και Ευρωπαίου συνταγματολόγου.
Ο Δ. Τσάτσος υπήρξε, λοιπόν, μία προσωπικότητα του forum publicum, μία προσωπικότητα επιστημονική, πολιτική και κοινοβουλευτική, με παρουσία στη Βουλή των Ελλήνων, την Ε’ Αναθεωρητική Βουλή που εκπόνησε το Σύνταγμα του 1975, αλλά και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Μία προσωπικότητα με ακαδημαϊκή καταξίωση στην Ελλάδα και τη Γερμανία, όπου διαμόρφωσε δεκάδες επιστημόνων και σημερινών πανεπιστημιακών δασκάλων, μία προσωπικότητα με διαρκή παρουσία στη δημόσια σφαίρα.
Οι μαθητές, οι φίλοι και οι συνάδελφοί του θα τον θυμόμαστε πάντα ως έναν διανοητή που με τη δημόσια στάση του κατέστησε αξιόπιστη τη διδασκαλία του». - Νομάρχης Μαγνησίας, κ. Απόστολος Παπατόλιας
(http://aftodioikisi.gr/controlItem.aspx?id=6472)
«Ο χαμός του Δημήτρη Τσάτσου αποτελεί τεράστια απώλεια για όλους μας. Το κενό που αφήνει πίσω του είναι δυσαναπλήρωτο. Η επιστημονική κοινότητα θρηνεί έναν από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της στη μεταπολεμική περίοδο, ενώ η πολιτική ζωή της χώρας γίνεται πολύ φτωχότερη». - Γενικός Διευθυντής Ινστιτούτου Τοπικής Αυτοδιοίκησης, κ. ΑθανάσιοςΚανταρτζής και η
Αντιπρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου, κ. Ελένη Στεφάνου
(http://www.ita.org.gr/Contents.aspx?Action=ShowSingle&View=1&lang=gr&ContId=376&CatId=40)
“Ο θάνατος του Δημήτρη Θ. Τσάτσου, εκτός από την ελληνική και την ευρωπαϊκή επιστημονική κοινότητα, αφήνει φτωχότερη και την Αυτοδιοίκηση. Η συμβολή του, από τη θέση του προέδρου του Επιστημονικού μας Συμβουλίου, στην επεξεργασία της επιστημονικής βάσης της μεγάλης διοικητικής μεταρρύθμισης που βρίσκεται προ των πυλών υπήρξε καταλυτική. Με την ακατάβλητη καθημερινή του παρουσία, κατάφερε να πετύχει την ώσμωση του επιστημονικού και πολιτικού λόγου που είχε θέσει ως πρωταρχικό του στόχο και παραμένει πολύτιμη παρακαταθήκη για το Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Ο Πρόεδρος κ. Νικήτας Κακλαμάνης, το Διοικητικό Συμβούλιο, το Επιστημονικό Συμβούλιο και οι εργαζόμενοι του Ι.Τ.Α. θρηνούμε και αποχαιρετούμε τον ξεχωριστό δάσκαλο του Συνταγματικού Δικαίου και σπάνιο άνθρωπο νιώθοντας τυχεροί που τον γνωρίσαμε.
Εκφράζουμε τα ειλικρινή μας συλλυπητήριά στην οικογένειά του.” - Καθηγητής κ. Φίλιππος Σπυρόπουλος
(εφημερίδα “ΤΟ ΒΗΜΑ”, 26/4/2010)
«Ο Δημήτρης Τσάτσος όχι μόνον μόρφωσε με τη βαθιά πολιτειολογική σκέψη του γενιές νομικών, αλλά κυρίως συνδιαμόρφωσε το “κύριον των μεγίστων” της σύγχρονης πολιτείας μας, το Σύνταγμά μας. Του οφείλουμε πολλά για το πνευματικό έργο του, που θα ζει για πάντα». - Καθηγητής κ. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς
(εφημερίδα “ΤΟ ΒΗΜΑ”, 26/4/2010)
«Τα λόγια είναι ακόμη πιο φτωχά όταν λες πως είναι φτωχά. Πώς να μιλήσεις για κάποιον που θυμάσαι από τότε που θυμάσαι τον εαυτό σου, που οι γονείς του ήταν και γονείς σου, το σπίτι του σπίτι σου, τα βιβλία του βιβλία σου, η φωνή του φωνή σου, πώς να μιλήσεις για τον αδελφό σου, τον φίλο σου, τον συνταξιδιώτη σου, τον πρώτο και οξυδερκέστερο αναγνώστη σου. Η απώλεια δεν είναι δυσαναπλήρωτη. Είναι απόλυτη. Και γίνεται ακόμη πιο απόλυτη τις μέρες αυτές, που δεν μας αφήνουν περιθώρια για άλλες απώλειες». - Κώστας Μποτόπουλος, Συνταγματολόγος, τ. Ευρωβουλευτής
(Εφημερίδα “ΤΑ ΝΕΑ”, 26/4/2010)
“Η τελευταία δημόσια εικόνα που έχω από τον Δημήτρη Τσάτσο πάει μερικούς μήνες πίσω, λίγο πριν μπει στην περιπέτεια της τελικής αυτή τη φορά ευθείας. Το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου οργάνωνε μια ακόμα τελετή γι’ αυτό που ο ίδιος ονόμαζε «γύρο του κόσμου της ανακήρυξης σε επίτιμο» και το γέρικο λιοντάρι ήταν εκεί, με το πορτοκαλί φουλάρι του, αλλά εμφανώς καταπονημένο. Έμεινε όλη την ώρα καθιστός, ακόμα και όταν οι φίλοι και οι μαθητές πήγαμε να τον χαιρετήσουμε και να του ευχηθούμε να τον δούμε στον επόμενο σταθμό. Ακόμα και τα μάτια του δεν είχαν τη συνήθη – ελαφρά ειρωνική και ταυτόχρονα ζεστή- λάμψη πίσω από τους χοντρούς φακούς. Όσο μιλούσαν οι άλλοι, ένιωθες σχεδόν αφόρητη την κούρασή του. Όταν όμως πήρε τον λόγο ο ίδιος, συντελέστηκε, για μια ακόμα φορά, το θαύμα της μεταμόρφωσης. Ο Τσάτσος ξεπέρασε για λίγο το σώμα του και ξανάγινε ο Τσάτσος:
άρχισε ζητώντας συγγνώμη που δεν τον στενοχώρησε ο έπαινος ο οποίος είχε μόλις ακουστεί γι’ αυτόν, παρατήρησε ότι αυτά που θα έλεγε μπορεί κάποιοι να τα είχαμε ξανακούσει αλλά, αν όντως συνέβαινε αυτό, θα τα είχαμε ξανακούσει από τον ίδιον, άρα θα τον αγαπούσαμε, άρα θα τον ανεχόμασταν, και συνέχισε μιλώντας μας, δηλαδή συνομιλώντας με ένα υπαρκτό και μαζί με ένα πλατύτερο ακροατήριο, για την Ευρωπαϊκή Ενωση και τους ατελείς αλλά υπέροχους θεσμούς της.
Η προτελευταία εικόνα είναι πιο τραυματική. Είχαμε διοργανώσει στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μια διπλή –σε κύκλο φίλων και στην Επιτροπή Συνταγματικών Υποθέσεων– παρουσίαση-συζήτηση για το τελευταίο βιβλίο του, που είχε μόλις μεταφραστεί στα αγγλικά, την «Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία». Και στις δύο εκδηλώσεις ξεχείλιζε ο θαυμασμός, από Ελληνες και κυρίως από ξένους, από εργαζόμενους στα ευρωπαϊκά όργανα και κυρίως από παλιούς του συναδέλφους, από ανθρώπους της επιστήμης, της πολιτικής και «των γραμμάτων»- αν επιζεί ακόμα ο όρος στην Ελλάδα. Και στις δύο εκδηλώσεις τον τίμησε από τους τότε Έλληνες ευρωβουλευτές μόνον ένας- στην πρώτη έκανε ένα πέρασμα και μία ακόμη. Μόνο ενάμισης- για έναν άνθρωπο που ήταν το καμάρι της επιστήμης του, της Ευρώπης και της Ελλάδας. Μιας και δεν θα το πει αυτές τις μέρες κανένας άλλος, να το πω εγώ: ο Τσάτσος δίχαζε γιατί είχε άποψη και την έλεγε, γιατί έκανε επιλογές και τις δημοσιοποιούσε, και αυτό πολλοί δεν του το συγχώρεσαν, ιδίως όταν τα όπλα του- τα όπλα του Λόγου- ήταν πολύ κοφτερά.
Μεσολάβησαν αρκετές λιγότερο δημόσιες συναντήσεις. Ο Τσάτσος (αυτό θα το πούνε όλοι και είναι αλήθεια) ήταν απίστευτα γενναιόδωρος- στη φιλία, στην κοινωνική συναναστροφή, στη σχέση διαρκώς ανανεούμενης μαθητείας την οποία διατηρούσε με πολλούς που είχαν τόσο μεγαλώσει ώστε θα μπορούσαν πια να έχουν δικούς τους μαθητές (αλλά οι περισσότεροι δεν είχαν: ο Τσάτσος μάς είχε διδάξει ότι τους μαθητές σου τους κατακτάς). Τα γραπτά του και οι σκέψεις του ήταν διαρκώς προσβάσιμα, το σπίτι του μονίμως ανοιχτό. Στον θρυλικό κήπο του Ψυχικού έβλεπες σε μια γωνιά τον Γκένσερ, στην άλλη τον Κουμάντο με τον Σταθόπουλο κι ανάμεσα μπόλικα παιδαρέλια φοιτητές, φοιτητές φοιτητών του ή παιδιά φίλων, όπως εγώ όταν με πρωτοκάλεσε. Δεν γνωρίζω κανέναν άλλον καθηγητή τέτοιου επιπέδου που να έλεγε –και να εννοούσε– ότι η μεγαλύτερη χαρά του ήταν να τον ξεπερνούν οι μαθητές του, ούτε κανέναν επιστήμονα της –παγκόσμια αναγνωρισμένης– ποιότητας και φήμης του να ανακηρύσσει αυτόκλητα κορυφαίο έναν ομότεχνό του, όπως είχε κάνει ο Τσάτσος για τον Αριστόβουλο Μάνεση. Οταν πέθανε ο πατέρας μου, δημοσίευσε, χωρίς να με ρωτήσει, ένα κείμενο που υμνούσε όχι τον άνθρωπο αλλά τον δικαστή, τιμώντας έτσι την ουσία και των δύο τους.
Ακριβώς επειδή ήταν τόσο γενναιόδωρος –γενναιόδωρος από επιλογή, κι ας έλεγαν όσοι τον ζήλευαν ότι ήταν έτσι επειδή τα είχε όλα–, ο Τσάτσος διατηρούσε και ασκούσε διαρκώς το δικαίωμα της αμφισβήτησης. Αυτό ήταν το κύριο χαρακτηριστικό του, ίσως ακόμα και το θεμελιώδες έργο του. Αγαπούσε τη δημοκρατία, αλλά ένιωθε και έτρεμε τη φθορά της.
Ήταν ο ειδικότερος του κόσμου για τα πολιτικά κόμματα, αλλά έβλεπε και δεν δίσταζε να καταγγέλλει τις ρωγμές και τις δυσλειτουργίες τους. Παθιαζόταν και πολεμούσε για την Ευρώπη, δεν απογοητευόταν για το μέλλον της, αλλά τον δυσαρεστούσαν πολλές όψεις από το παρόν της. Ήταν πάντα νηφάλιος, έστω κι αν δεν ήταν – κανείς δεν μπορεί να είναι- πάντα δίκαιος. Σκεπτόταν και εκφραζόταν δημόσια ως το τέλος. Πράττοντας έτσι, έκανε την αμφισβήτηση πολύτιμο εργαλείο σκέψης και προόδου, το οποίο μας κληροδότησε και με το οποίο κατατρόπωσε τους αμφισβητίες του.
Παθιαζόταν και πολεμούσε για την Ευρώπη, δεν απογοητευόταν για το μέλλον της, αλλά τον δυσαρεστούσαν πολλές όψεις από το παρόν της”. - Καθηγητής κ. Κώστας Χρυσόγονος
(εφημερίδα “ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ”, 28/4/2010)
Ο Δημήτρης Τσάτσος σηματοδότησε με το έργο του την έλευση μιας νέας εποχής για το ελληνικό συνταγματικό δίκαιο. Στο μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα η συνταγματική θεωρία στη χώρα μας ήταν λιγότερο ή περισσότερο προσηλωμένη στη «νομική μέθοδο» του θετικισμού, που αντιμετώπιζε τον μεθοδολογικό συγκρητισμό περίπου ως έγκλημα. Αντίθετα ο Δημήτρης Τσάτσος, με αφετηρία την παραδοχή ότι το νόημα μιας συνταγματικής ρύθμισης δεν μπορεί να καθοριστεί έξω από το νόημα της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας που ρυθμίζει, άρθρωσε έναν λόγο επιστημονικό αλλά ταυτόχρονα κριτικό, αποκαλυπτικό της λειτουργίας του Συντάγματος και των νόμων μέσα στην κοινωνία. Ο εκλιπών αποτέλεσε έτσι τον ιδρυτή μιας νέας «σχολής» σκέψης, καθώς τα βήματά του ακολούθησαν αρκετοί άλλοι συνταγματολόγοι. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, ακριβώς αυτή η ευρύτητα και η διεισδυτικότητα της σκέψης του τον οδήγησε σε απογοητευτικές διαπιστώσεις για τον ελληνικό δημόσιο βίο (π.χ. στο βιβλίο του «Η Μεγάλη Παρακμή», 2006). Ίσως το πιο έξοχο παράδειγμα πρακτικής υλοποίησης, στο έργο του εκλιπόντος, της αντίληψής του για το συνταγματικό δίκαιο ως «μαχόμενη» (υπέρ της δημοκρατίας) επιστήμη είναι η κεφαλαιώδης συμβολή του στη συζήτηση περί εσωκομματικής δημοκρατίας, την οποία ουσιαστικά ο ίδιος άνοιξε στη χώρα μας από τη δεκαετία του 1970. Και βέβαια η έλλειψη κομμάτων αρχών, με δημοκρατική εσωτερική οργάνωση και λειτουργία, είναι μια από τις κύριες αιτίες για τη «μεγάλη παρακμή» της Ελλάδας τα τελευταία χρόνια. Ο Δημήτρης Τσάτσος φεύγει από κοντά μας ενώ τα αποτελέσματα της βαθύτερης αυτής παθογένειας των θεσμών αρχίζουν να γίνονται ορατά σε όλους μας. Αντίο Δάσκαλε.
